Η εγγονή του Bernhard Schlink

      Η τελευταία μου εγγραφή για το 2023, ήθελα να είναι μία από τις  ΒιβλιοΑναγνώσεις μου. Ένα βιβλίο, που αγάπησα στη χρονιά που μας πέρασε, που με προβλημάτισε αλλά και μου χάρισε την ελπίδα ότι τίποτα απ΄ όσα κάνουμε στον άξονα της ανθρωπίνων αξιών δεν πάει χαμένο.

  Η εγγονή του Γερμανού συγγραφέα, Bernhard Schlink , (γνωστού από το best seller, Διαβάζοντας τη Χάννα) είναι ένα μυθιστόρημα, που μιλά κυρίως για τις σχέσεις των ανθρώπων και πως αυτές επηρεάζονται από τις κυρίαρχες ιδεολογίες κάθε τόπου ή εποχής.   Ο Schlink αριστοτεχνικά τοποθετεί τους ήρωες του στον ιστορικό χρόνο, η πλοκή του έργου είναι συναρπαστική και το απρόσμενα αισιόδοξο τέλος, ικανοποίησε τις προσδοκίες μου.

  Το μυθιστόρημα αυτό χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος μαθαίνουμε για τη γνωριμία του Δυτικογερμανού Κάσπαρ και της Ανατολικογερμανίδας Μπίγκιρτ,  το 1964, στο Ανατολικό Βερολίνο με την ευκαιρία της Γιορτής της Πεντηκοστής, όπου μαζεύονταν νέοι και από τις δύο πλευρές της πόλης. Μαθαίνουμε για τη σφοδρή επιθυμία της Μπίγκιρτ να αποδράσει προς τη Δύση, όπου θα είχε την ελευθερία να ταξιδεύει σε όλον τον κόσμο, για τις ιδιορρυθμίες της αλλά και τη μοναχική της ζωή, παρά την ανιδιοτελή αγάπη, που δέχεται από τον σύζυγό της τον Κάσπαρ.  Μα αυτό που συγκλονίζει τον Κάσπαρ δεν είναι μόνο ο ξαφνικός θάνατος της Μπίγκιρτ, αλλά και η ανακάλυψη του μεγάλου μυστικού της γυναίκας του. Προτού φύγει από την Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, για να ζήσει μαζί του, είχε γεννήσει ένα κοριτσάκι το οποίο εγκατάλειψε σε μια φίλη της με την εντολή να το αφήσει σε κάποιο ίδρυμα ή την εκκλησία. Ζούσε στη σκιά αυτού του γεγονότος, μην τολμώντας να το μαρτυρήσει ούτε στον άντρα της, διστάζοντας να το αναζητήσει, έως ότου έπεσε το τείχος και ενοποιήθηκε και πάλι η Γερμανία. Τότε δειλά δειλά άρχισε την αναζήτηση της κόρης που εγκατέλειψε έχοντας πολλές ενοχές, μα την πρόλαβε ο θάνατος.

Ο Ναζισμός επανακάμπτει στη σημερινή Γερμανία

  Στο δεύτερο μέρος, ο εβδομηντάρης πια Κάσπαρ, με τα ελάχιστα στοιχεία που έχει αφήσει η γυναίκα του, αποφασίζει να ψάξει την χαμένη κόρη της. Με μεθοδικότητα αλλά και τύχη την βρίσκει παντρεμένη, σε μια αγροτική κοινότητα εθνικιστών στην Κάτω Σαξωνία, με ένα κοριτσάκι δεκατεσσάρων ετών, την Ζίγκρουν. Η ζωή τους εμπνέεται από τα ιδεώδη του εθνικοσοσιαλισμού, πιστεύουν "στην ανωτερότητα της Γερμανικής φυλής και ονειρεύονται ότι μια μέρα, το σάπιο κατεστημένο που κυριαρχεί θα καταπέσει και με τη δική τους συνδρομή, για να δημιουργηθεί μία μεγάλη και ισχυρή Γερμανία. Μια Γερμανία όπου κάθε φυλετική ή κοινωνική μειονότητα θα εξαλειφθεί, μια Γερμανία που θα ανήκει στους νόμιμους ιδιοκτήτες της". 

  Ο Κάσπαρ θεωρεί, ότι οφείλει να καταβάλει κάθε προσπάθεια, για να απεγκλωβίσει τη νεαρή Ζίγκρουν, την εγγονή του εξ αγχιστείας, από τις αναχρονιστικές απόψεις με τις οποίες μεγαλώνει. 

  Δεν θα αποκαλύψω αν το κατορθώνει τελικά, ούτε ποια μέθοδο χρησιμοποιεί. Αυτά τα αφήνω για τον μελλοντικό αναγνώστη αυτού του ενδιαφέροντος μυθιστορήματος. Αν και πολλές φορές ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, ο Κάσπαρ, φτάνει στα όρια του, επιδεικνύει αξιοθαύμαστη υπομονή αλλά και επιμονή στην προσπάθεια του αυτή. Εξάλλου όπως καταλαβαίνετε κι εσείς, δεν είναι και πολύ εύκολο ένας εβδομηντάχρονος να  μεταπείσει μία έφηβη, που πέρα από τις παγιωμένες αντιλήψεις της είναι και πολύ έξυπνη. 

  Ο Bernhard Schlink, μέσα από το μυθιστόρημα Η εγγονή, καταπιάνεται με κάποια από τα σοβαρά πολιτικά ζητήματα της χώρας του, όπως:

 α) Τις δύο μεταπολεμικές Γερμανίες με τα διαφορετικά πολιτικά συστήματα, τα οποία λίγο πολύ είναι γνωστά σε όλους μας. Εντύπωση μου έκανε η πληροφορία, ότι κάποιος μπορούσε να μετακινηθεί από το Δυτικό Βερολίνο προς το Ανατολικό, διαμέσου κάποιας επίσημης πύλης εισόδου, με μόνον περιορισμό ότι έπρεπε να το έχει εγκαταλείψει ως τα μεσάνυχτα. Το αντίθετο δεν επιτρεπόταν, αφού πολλοί Ανατολικογερμανοί επιθυμούσαν να δραπετεύσουν στην Δύση, μην αντέχοντας την έλλειψη των ατομικών ελευθεριών και τον απομονωτισμό τον οποίο έπρεπε να υπομένουν οι κάτοικοι της Λ.Δ.Γ. (όπως και η Μπίγκιρτ).

β) Την υποτίμηση που ένιωθαν οι Ανατολικογερμανοί, από τους Δυτικογερμανούς, όχι μόνο μετά την πτώση του τείχους και την ενοποίηση της χώρας, αλλά και πριν. Η Δυτική Γερμανία, ήταν μια πλούσια βιομηχανική χώρα, με ανεπτυγμένη τεχνολογία, όπου όλα λειτουργούσαν εντός του καπιταλιστικού οικονομικού πλαισίου αλλά με ατομικές ελευθερίες. Τους Ανατολικογερμανούς τους περιφρονούσαν διότι είχαν υποκύψει σε ένα πολιτικό σύστημα, που όσες επιτυχίες κι αν είχε, δεν μπορούσε να τους φτάσει. Αλλά και οι ίδιοι οι Ανατολικογερμανοί ένιωθαν μειονεκτικά έναντι των Δυτικών, βλέποντας την υστέρηση τους σε βασικούς τομείς της οικονομίας, της παιδείας, των ελευθεριών κλπ.

γ) Μια ακροδεξιά που αναπτύχθηκε στην πρώην Ανατολική Γερμανία, κυρίως ως αντίδραση σε εκείνο το πολιτικό σύστημα, που καταδίκασε την μισή Γερμανία, να ζει στη σκιά της άλλης μισής. Μια ακροδεξιά, που στο μυθιστόρημα αυτό είναι υπαρκτή αλλά κατακερματισμένη σε διάφορες ομάδες, σε αντίθεση με αυτό που γίνεται στη σημερινή Γερμανία, όπου το ακροδεξιό κόμμα AFD, έχει το 21% των ψηφοφόρων να το υποστηρίζουν. Μόνο που τώρα αντλεί τη δύναμή του από την απογοήτευση των

Bernhard Schlink

Γερμανών από την τρικομματική τους κυβέρνηση, που εμφανίζεται αδύναμη να δώσει λύση στα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα της χώρας.

  Κλείνοντας θα έλεγα, ότι το μυθιστόρημα αυτό μου άρεσε, διότι ο Schlink  ακουμπά στην ιστορία της σύγχρονης Γερμανίας, για να μας μιλήσει για τον έρωτα, την αληθινή αγάπη, τις δύσκολες σχέσεις (Κάσπαρ - Μπίγκιρτ, Κάσπαρ - Ζίγκρουν), τον πόθο της ελευθερίας και την αξία της πάλης ενάντια στις σκοταδιστικές ακροδεξιές απόψεις, που κατακλύζουν όχι μόνο την Γερμανία αλλά και ολόκληρη  την Ευρώπη πλέον.

Η γέννηση του Χριστού στην Τέχνη

 Η Γέννηση του Χριστού έχει ιστορηθεί πολλές φορές από σημαντικούς καλλιτέχνες. Βασική έμπνευση αποτελούν οι Ευαγγελικές περικοπές. Αν και κάθε ζωγράφος αποδίδει διαφορετικά το ίδιο θέμα, η αίσθηση που αποκομίζει ο θεατής, αλλά και ο προσκυνητής, είναι η ίδια. Στέκεσαι μπροστά στην κάθε εικόνα με την γλυκύτητα που αρμόζει στη στιγμή, ξεχνώντας προς στιγμή ότι το εικονιζόμενο βρέφος είναι ο μετέπειτα Ιησούς, ο Θεός, ο ιδρυτής μίας θρησκείας, εκείνος που έφερε στον κόσμο ένα νέο, πρωτάκουστο μήνυμα. Μα έτσι δεν γίνεται πάντα με τη γέννηση κάθε νέου ανθρώπου; Χαιρόμαστε την στιγμή, διότι κάθε νεογέννητο εκφράζει την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο.

  Στη σημερινή εγγραφή μου θα σας παρουσιάσω τρεις εικόνες με θέμα τους τη Γέννηση του Χριστού, τις οποίες κατά την προσωπική μου γνώμη συγκαταλέγω μεταξύ των ομορφότερων ζωγραφικών έργων, με το θέμα αυτό.

  Η πρώτη είναι Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, του κρητικού καλλιτέχνη, που μεγαλούργησε στο μακρινό Τολέδο της Ισπανίας. Η εικόνα αυτή, με τίτλο, "Η προσκύνησης των ποιμένων", είναι χωρισμένη σε δύο τμήματα. Κάτω έχουμε το ανθρώπινο στοιχείο, την Παναγία με τον νεογέννητο Χριστό και τους βοσκούς που μαζεύτηκαν εκεί από την γύρω περιοχή, οι οποίοι έσπευσαν μόλις κατάλαβαν ότι κάτι θαυμαστό γινόταν στην κοντινή τους σπηλιά. Είναι οι πρώτοι που αντιλαμβάνονται ότι κάτι σημαντικό συντελείται εκεί μπροστά τους εκείνη την νύχτα. Βλέπουμε την συντριβή στα πρόσωπά τους και σε όλη τη στάση των σωμάτων τους. Ο Χριστός εκπέμπει το δικό του φως, το οποίο φωτίζει τα πρόσωπα όσων των περιστοιχίζουν και συνδέει την εικόνα της Γέννησης με τις ουράνιες στρατιές των αγγέλων, οι οποίοι από ψηλά (το δεύτερο τμήμα της εικόνας), με όλη την λαμπρότητά τους δοξάζουν τον ερχομό του Θεανθρώπου στον δικό μας κόσμο. 

  Η δεύτερη εικόνα που μου αρέσει, είναι: Η μυστική Γέννηση του Σάντρο Μποτιτσέλι. Είναι στην ίδια λογική με την πρώτη εικόνα, και πάλι το κύριο θέμα είναι η προσκύνηση των βοσκών από την γύρω περιοχή, με πολλούς αγγέλους όχι μόνο πάνω στον ουρανό αλλά και χαμηλότερα από την Φάτνη, που δοξάζουν τον ερχομό του Σωτήρα Ιησού στην Γη. Η εικόνα δεν προκαλεί το δέος, όπως η εικόνα του Ελ Γκρέκο, αλλά είναι πιο ενθουσιώδης, πιο παιχνιδιάρικη θα τολμούσα να πω. Εντύπωση προκαλεί ο Ιωσήφ, ο οποίος κρύβει το πρόσωπό του, ίσως αναλογιζόμενος το βάρος της ευθύνης που έχει επωμιστεί.

  Η τρίτη εικόνα, είναι του Φώτη Κόντογλου, του μεγάλου αυτού Μικρασιάτη συγγραφέα και πρόσφυγα καλλιτέχνη, που επανέφερε την βυζαντινή αυστηρότητα στην αγιογραφία. Δίχως προοπτική αλλά με κάμποσους συμβολισμούς και με έναν ζωγραφικό τύπο, που ακολουθείται αυστηρά ως τις μέρες μας, από τους περισσότερους Έλληνες αγιογράφους. Στην εικόνα που βλέπουμε, το σπήλαιο βρίσκεται στην μέση, κατάμαυρο κι έξω από αυτό βρίσκεται η Παναγία με τον νεογέννητο και φασκιωμένο Χριστό. Η ζωή ξεπροβάλλει από το σκοτάδι, τον θάνατο. Πίσω από το κυρίως θέμα ξεπροβάλλουν οι άγγελοι, οι οποίοι αναγγέλλουν την χαρμόσυνη είδηση στους βοσκούς της γύρω περιοχής, οι οποίοι είναι οι μόνοι μάρτυρες του θαυμαστού αυτού γεγονότος. Κάτω αριστερά ένας ακόμα γέρο βοσκός συνομιλεί με τον Ιωσήφ που φαίνεται να βαραίνει από την ευθύνη, που έχει αναλάβει. Κάτω δεξιά, βλέπουμε δύο γυναίκες να ετοιμάζονται να κάνουν μπάνιο το μωρό  (το φωτοστέφανο δηλώνει ότι είναι ο Χριστός). Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι αυτή είναι μία λεπτομέρεια δανεισμένη από τα απόκρυφα Ευαγγέλια.

Καλά Χριστούγεννα, φίλοι μου, είθε η Γέννηση του Χριστού να φέρει την Ειρήνη σε κάθε εμπόλεμη περιοχή του πλανήτη μας!

Η Ελένη του Νάνου Βαλαωρίτη (ως ελάχιστη αποτίμηση τιμής)

  Στην άκρη ενός κλειστού κόλπου, κάπου στα νότια της Μυκόνου, βρίσκεται ένα από τα πολλά ξενοδοχεία των Κυκλάδων. Σε ένα δωμάτιο του μένει η Ελένη, μια γυναίκα που ξέρει να φροντίζει τον εαυτό της, ντυμένη πάντα κομψά, νωχελική μα όχι παραιτημένη, που απολαμβάνει την ανιαρή ζωή των διακοπών της, ανεπηρέαστη απ΄ όσα γίνονται δίπλα της.

Αφήνει τις μέρες να περνούν αβίαστα, χαλαρώνοντας στην πισίνα με θέα το γαλάζιο του Αιγαίου. Αργά το απόγευμα, ξυπόλυτη περπατάει στην άμμο, αφήνοντας τα κύματα να σβήνουν τις πατημασιές που αφήνει πίσω της, ενώ η αύρα του θαλασσινού αέρα χορεύει στα κυματιστά μαλλιά της και οι ακτίνες του ήλιου από τη Δύση αγγίζουν απαλά το πρόσωπό της. Στο δείπνο πάντα είναι μόνη, παραδομένη στην απραξία της ημέρας που μόλις πέρασε, για να καταλήξει στο μπαλκόνι του δωματίου της, σβήνοντας όλα τα φώτα, θέλει να αφήσει τις αισθήσεις της απερίσπαστες σε εκείνα που το σκοτάδι κρύβει.

Για την Ελένη ο έρωτας είναι μια κάποια κατάσταση, η οποία στην παρούσα φάση της ζωής της, την αφήνει αδιάφορη. Προτιμά την ανεπιτήδευτη ευτυχία των μικρών απολαύσεων όπως ένα παγωτό, που της δροσίζει γλυκά τον ουρανίσκο. Ή την ατμόσφαιρα ενός βραδινού περιπάτου στο διπλανό ψαροχώρι ή ακόμη την ανάγνωση ενός βιβλίου κάτω από τη σκιά ενός θαλασσόδεντρου. Παρακολουθεί τα ηλιοβασιλέματα μηχανικά, αγνοώντας τη ρομαντική τους υπόσταση. Αντί να ψάχνει για εντυπωσιακές στιγμές, προτιμά να βυθίζεται στην ηρεμία της σιωπής, ακούγοντας τον παφλασμό των κυμάτων και αφήνοντας το μυαλό της να περιπλανιέται ελεύθερο, δίχως κανενός είδους περιορισμούς. Ο έρωτας για εκείνη είναι η ομορφιά, που αναδύεται μέσα από την απλότητα της ζωής.

Όλα αυτά μέχρι την ημέρα, όπου σε μια από τις απογευματινές βόλτες της γνωρίζει έναν άνδρα. Καθόταν με το λινό του κουστούμι στην άμμο πετώντας τακτικά βότσαλα στο νερό. Το λευκό του καπέλο έκρυβε το πρόσωπό του, μέχρι που εκείνη στάθηκε μπροστά. Σήκωσε το κεφάλι του και τότε ανακάλυψε έναν άνδρα αρκετά μεγαλύτερό της, με ασπρισμένο μούσι να ζώνει το πρόσωπό του και μάτια στα οποία αναγνώρισε όλη την ματαιότητα της ζωής. Και της δικής της. Κάθισε δίπλα του, συζήτησαν αβίαστα σαν να γνωρίζονταν από καιρό κι ανακάλυψε ότι κι αυτός, όπως κι εκείνη, εκτιμούσε τα ελάχιστα, υπεραρκετά όμως για να σου χαρίσουν την ευτυχία, έστω της μιας στιγμής μόνο.

Σε αντίθεση με αυτήν όμως, αυτός δεν είχε παραδοθεί ακόμη, δεν είχε κλείσει καμία πόρτα στα κελεύσματα του έρωτα, πάντα του άρεσε η αψάδα, που του προκαλούσε στα σωθικά του, έστω κι αν οι δυνάμεις του τον είχαν προδώσει πια. Πέφτοντας το σκοτάδι της ζήτησε να βουτήξουν στο νερό, αφήνοντας τα ρούχα τους πίσω. Κι εκείνη το μόνο που βρήκε να του πει ήταν:

"Μήπως το νερό είναι κρύο;"

Εκείνος γέλασε κι άρχισε να βγάζει με επιμέλεια ένα ένα τα ρούχα του κι όταν φανερώθηκε η γύμνια του, ευτυχώς το σκοτάδι έκρυβε την φθορά του χρόνου, με σταθερό βηματισμό καλύφθηκε ως το λαιμό στα σκοτεινά νερά. Η Ελένη δεν δίστασε, ακολούθησε τις κινήσεις και τα βήματά του, χάθηκε στην αόρατη απεραντοσύνη της νύχτας, ως που βρήκε το ζεστό σώμα του άγνωστου σε εκείνην, μέχρι πριν λίγες ώρες, άντρα.

Το παραπάνω πεζό είναι ελεύθερη απόδοση του παρακάτω ποιήματος του Νάνου Βαλαωρίτη:

Σώματα χωρίς πρόσωπα συγκεκριμένα

Πρόσωπα χωρίς σώματα σχηματισμένα

Που σβήνουν μόλις σβήσει ο ήλιος

Με το θόρυβο μιας γραφομηχανής

Με μπράτσα γυμνά ρωμαλέα στο πλάι τους

Αντρειωμένοι ροχαλίζουν στον ύπνο τους

Και βλέπουν πως το χάος τούς νίκησε

Στα σιδερένια σαλόνια του ύπνου

Εξαϋλωμένα αισθήματα στην παραλία

Των υπνοδοχείων της Μέσης Κατηγορίας

Καμωμένη από χρώματα και αρώματα

Η ωραία Ελένη ντυμένη της μόδας

Ρεμβάζει κι αναρωτιέται τί κάνει

Καθισμένη σ’ ένα τραπέζι με άλλους

Κοιτώντας νωχελικά το αργόσχολο

Πλήθος της ζέστης της άσπρης σεζόν

Κι εγώ προσπαθώ να την πείσω

Να κάνουμε μπάνιο τη νύχτα οι δυο μας γυμνοί

Αφήνοντας στην παραλία τα ρούχα μας

Και με ρωτάει αν το νερό θα’ ναι κρύο.

                      Δειπνοσοφιστές,   10.4.1983 – 12.1.1984

ιστορίες ιντερνετικής τρέλας....

  Πριν λίγα χρόνια, το 2018, τότε που πολλοί φίλοι γράφαμε στα blogs του Pathfinder, κάποια στιγμή μας ανακοίνωσαν ότι τα ιστολόγια μας, θα καταργούνταν. Είχαν τουλάχιστον την ευθιξία να μας ειδοποιήσουν έγκαιρα, ώστε να λάβουμε τα μέτρα μας. Στην αρχή επικράτησε ένας σχετικός πανικός, δεν είναι λίγο να αισθάνεσαι ότι εγγραφές χρόνων πρόκειται να χαθούν σε μια στιγμή. Ούτε είναι εύκολο να ξέρεις, ότι μια όμορφη ιντερνετική παρέα που είχε δημιουργηθεί, σύντομα θα δυαλυόταν.

  Ευτυχώς τότε μπορέσαμε να συνεννοηθούμε μεταξύ μας, αλληλο-υποστηριχτήκαμε και αλλάξαμε πλατφόρμα, προλαβαίνοντας να μεταφέρουμε κι ότι θεωρούσαμε σημαντικό. Κάποιοι χαθήκαμε τελικά, βρήκαμε όμως νέους φίλους, τέλος καλά, όλα καλά. (δείτε τι είχα γράψει τότε)

  Πριν λίγες μέρες, ξαφνικά νεκρώνει το Facebook που διατηρώ από το 2013, βγάζοντάς μου το παρακάτω μήνυμα: 

  Αν και έχουν περάσει τέσσερις μέρες, μάλλον το προσωρινά τείνει να γίνει μόνιμο. Αυτά που λέει το μήνυμα δεν έχουν λογική, αφενός διότι δεν έχω κανέναν τέτοιον συνδεδεμένο λογαριασμό, όπως αναφέρει στο instagram και αφετέρου μου διαγράφει το facebook, μαζί και το messenger, αφήνοντας το ένοχο Instagram, στο απυρόβλητο(!)  Επιπλέον, πουθενά δεν υπάρχει κάπου όπου μπορώ να υποβάλλω ένσταση, όσο για τα δικαστήρια, ας το αφήσω καλύτερα ασχολίαστο.

  Πουθενά δεν υπάρχει ένας υπεύθυνος να μιλήσεις μαζί του, ούτε δια ζώσης ούτε ασύγχρονα. Είσαι μόνος σου στο έλεος κάποιων μηχανών, που δουλεύουν με αλγόριθμους, τους οποίους βέβαια τους φτιάχνουν άνθρωποι, αλλά όπως φαίνεται, όχι και τόσο καλά. 

  Χάνω φίλους, γνωστούς, ανθρώπους που ήθελα να ξέρω τι κάνουν κι αυτοί χαίρονταν με εμένα, ομάδες που συμμετέχω, φωτογραφίες που έχω αναρτήσει, αναμνήσεις, έναν τρόπο επικοινωνίας της δουλειάς μου. Χάνεται επιπλέον κάθε ανάρτηση, κάθε ποστάρισμα, σχόλιο, like, που έχω κάνει, οπουδήποτε αλλού, εντός του fb. Παύω να είμαι διαχειριστής σε ομάδες που συμμετείχα ή ίδρυσα, είναι σαν να μην υπήρξα εκεί μέσα για δέκα ολόκληρα χρόνια, μια ολική ψηφιακή διαγραφή μου. 

Κι όλα αυτά, δίχως καμία ειδοποίηση.

  Δημιουργώ αναγκαστικά νέο λογαριασμό, προσπαθώ να μαζέψω πρώτα πρώτα όλους τους φίλους μου... και γράφω ένα μήνυμα όπου προσπαθώ να εξηγήσω τι έγινε και γιατί φτιάχνω νέο λογαριασμό. Κάνω το λάθος να χρησιμοποιήσω τη λέξη meta (την εταιρία που διαχειρίζεται το instagram και το facebook) και σε λίγη ώρα διαγράφεται η ανάρτησή μου. Θα το έλεγες και ψηφιακή τρομοκρατία ή τουλάχιστον λογοκρισία. Επικαλούνται ότι παραβιάζω τους όρους λειτουργίας του μέσου, και μου δίνουν προειδοποίηση για αυστηρότερη ποινή. Σε λίγη ώρα, πέφτει ο νέος μου λογαριασμός από τον υπολογιστή μου, κάθε λίγες ώρες αλλάζει η δικαιολογία, αλλά λειτουργεί κανονικά στο κινητό (!). Βλέπεις  και οι μηχανές με τους αλγόριθμους κάνουν λάθη, τι πρωτότυπο θα μου πεις! Από χτες λειτουργεί και στον σταθερό μου υπολογιστή αλλά κάθε φορά που το ανοίγω, μου ζητάει να επιλέξω αν θέλω να είμαι απλός (δωρεάν) συνδρομητής η επί πληρωμή (άνευ διαφημίσεων). Το καψόνι συνεχίζεται...

  Τώρα κάποιοι θα πουν, τι το θέλεις το facebook, το messenger και όλα αυτά.... 

Ενστερνίζομαι την άποψη, ότι είναι ο νέος τρόπος να επικοινωνείς με τον κόσμο, να εκφράζεις την καθημερινότητά σου, στα καλά και τα άσχημα, να γράφεις αυτά που σε απασχολούν. Προσωπικά κοινοποιώ σε μεγαλύτερο ακροατήριο τις εγγραφές του ιστολογίου μου, παρουσιάζω τη συγγραφική δουλειά μου και ενημερώνομαι από ομάδες που με ενδιαφέρουν. Συγχρόνως έχω τη χαρά να βλέπω φίλους και γνωστούς, πολλούς που έχω χρόνια να δω από κοντά, να επικοινωνώ μαζί τους, να γίνομαι συμμέτοχος στις χαρές και τις λύπες τους. 

 

  Τι θα κάνω από εδώ και πέρα; Ίσως αλλάξω λίγο τη θεματολογία του. Περισσότερη έμφαση στη συγγραφική μου δουλειά και λιγότερη στις προσωπικές  μου στιγμές. Σαφώς και θα συνεχίσω να παρουσιάζω αυτά που με ενοχλούν. Και τέτοια υπήρχαν πολλά μέσα στο 2023.

 Το μέσον προσφέρεται δωρεάν, ωραία, το κατανοώ, αλλά από που ως που εκπορεύεται αυτή η παντοδυναμία τους, η ασυδοσία εν πολλοίς και ειδικά εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου τα δικαιώματά μας είναι ισχυρά.

  Είναι άραγε;

Η Λέσχη των αθεράπευτα αισιόδοξων κ' Οι χώρες της Επαγγελίας του Jean Michel Guenassia

Jean Michel Guenassia

  Αν κάποιος θέλει να διαβάσει ένα μεγάλο μυθιστόρημα, με μία ιστορία ενηλικίωσης, με επεκτάσεις στον ιστορικό γίγνεσθαι της εποχής που πραγματεύεται (1959 - 1989), με πρωταγωνιστές που ξεκινούν αμφισβητώντας τα πάντα αλλά στο τέλος αγωνίζονται για τη δική τους γη της επαγγελίας, τότε συστήνω ανεπιφύλακτα τα δύο αυτά έργα του Jean Michel Guenassia. Σίγουρα Η Λέσχη των Αθεράπευτα Αισιόδοξων υπερτερεί  του Οι χώρες της Επαγγελίας αλλά το δεύτερο, το οποίο διάβασα μετά από κάποιους μήνες, μου έδωσε τη χαρά να ξανασυντήσω παλιούς γνώριμους και να ακολουθήσω τη μετέπειτα ζωή τους. Διότι είναι γεγονός, ότι αναγνωστικά την ήθελα αυτήν τη συνέχεια, πιστεύω όμως ότι και ο συγγραφέας είχε την ανάγκη, να εξελίξει την πορεία της ζωής των πρωταγωνιστών του, διότι τελειώνοντας Η Λέσχη των Αθεράπευτα Αισιόδοξων, μου άφησε την αίσθηση, ότι δεν μου είχε πει όλα όσα χρειαζόμουν να ακούσω για τη ζωή τους. Σίγουρα όμως και τα δύο μυθιστορήματα μπορεί κάποιος να τα διαβάσει αυτόνομα. 

    Κεντρικό πρόσωπο των Αθεράπευτα Αισιόδοξων, είναι ο Μισέλ Μαρινί, όπου το 1959 είναι μόλις δώδεκα χρόνων. Κακός μαθητής στο σχολείο, δίχως κανέναν προσανατολισμό στη ζωή του, μεγαλώνει μέσα σε μια δυσλειτουργική οικογένεια. Κι όμως είναι μανιώδης αναγνώστης κάθε βιβλίου το οποίο μπορεί και το διαβάζει σε χρόνο ρεκόρ. Στον ελεύθερο χρόνο του συχνάζει στο μπιστρό Balto, όπου συναντιέται με τους φίλους του για να παίξει ποδοσφαιράκι, στο οποίο είναι παιχνίδι είναι ανίκητος. Στην πίσω αίθουσα του μπιστρό, λειτουργεί  μια άτυπη σκακιστική λέσχη, στην οποία κατορθώνει πολύ γρήγορα να γίνει δεκτός ως θεατής. Το ιδιαίτερο σε αυτήν τη λέσχη είναι, ότι εκεί συχνάζουν πολιτικοί πρόσφυγες από τις κομμουνιστικές χώρες, βρισκόμαστε στην εποχή του ψυχρού πολέμου, οι οποίοι σε κάποια στιγμή της ζωής τους ασμένως εγκατέλειψαν τις οικογένειες τους, μαζί εγκατέλειψαν και τα ιδεώδη με τα οποία μεγάλωσαν και πίστεψαν για να γλιτώσουν τις ζωές τους. Κι όμως αυτοί οι άνθρωποι, ο Ίγκορ, ο Λεονίντ, ο Σάσα, ο Ίμρε και άλλοι, που κάνουν κάθε είδους δουλειές για να επιβιώσουν, φαινομενικά χωρίς κανένα μέλλον, διακρίνονται για την αισιοδοξία τους. Είναι αθεράπευτα αισιόδοξοι. Ο συγχρωτισμός του Μισέλ Μαρινί με αυτούς τους ανθρώπους, είναι η αιτία για να αλλάξουν τα πάντα στη ζωή του. Κοντά στον Σάσα, έναν αποκομμένο απ΄ τους υπόλοιπους πρόσφυγα,  κάνει και τα πρώτα του βήματα στην τέχνη της φωτογραφίας, με την οποία στο μέλλον θα ασχοληθεί επαγγελματικά.

  Στις σελίδες των Αθεράπευτα Αισιόδοξων, θα δούμε τις ανησυχίες της γαλλικής νεολαίας της δεκαετίας του '60, θα νιώσουμε τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα του πρωταγωνιστή για τη γυναίκα που τον σημάδεψε για πάντα, την Καμίγ, τις ανησυχίες του ιδεαλιστή αδελφού του Φρανκ αλλά και την ιδιαίτερη  σχέση του Μισέλ με την κοπέλα του Φρανκ, την Σεσίλ και τον αδελφό της. Κι όλα αυτά με φόντο τον Αλγερινο-γαλλικό πόλεμο, που σκίαζε όλη της Γαλλική κοινωνία. Στον πόλεμο αυτόν στέλνεται και ο Φρανκ, ο οποίος μπλέκει σε μια πολύ δύσκολη κατάσταση, από την οποία όπως φαίνεται δεν υπάρχει διαφυγή. Χωρίζει την Σεσίλ με έναν άκομψο τρόπο, γεγονός που αυτή ποτέ δεν του συγχωρεί.

 

  Οι Χώρες της Επαγγελίας ακολουθούν όχι μόνο τον Μισέλ Μαρινί (από τα δεκαεπτά του και μετά) αλλά και τον αδελφό του, τον Φρανκ, ο οποίος βρίσκεται εγκλωβισμένος στην Ελεύθερη πια Αλγερία, έχοντας πείσει τον εαυτό του, ότι εκεί επιτέλους θα οικοδομηθεί ένα νέο, δίκαιο, μα κυρίως σοσιαλιστικό κράτος. Συγχρόνως παρακολουθούμε και τη συνέχεια της ζωής των μελών της Λέσχης των Αθεράπευτα Αισιόδοξων του μπιστρό Batlo. Του Ίγκορ, ο οποίος γεμάτος τύψεις, αποδέχεται ένα έγκλημα το οποίο ουδέποτε διέπραξε. Αφού αποφυλακιστεί μαζί με τον Λεονίντ και τον Μισέλ ταξιδεύουν ως το Ισραήλ. Οι δύο πρώτοι προσπαθούν να ξαναφτιάξουν τις ζωές τους σε μία χώρα που αποδέχεται τον καθένα, φτάνει να δηλώνει Εβραίος και ο Μισέλ για να αναζητήσει την αγαπημένη του Καμίγ, της οποίας έχει χάσει τα ίχνη. Κι από εκεί και πέρα ξεκινά ένα απίστευτο γαϊτανάκι εξελίξεων και συμπτώσεων, τις οποίες ο συγγραφέας με μαεστρία παρουσιάζει, την μία εστιάζοντας στον Μισέλ και την άλλη στον Φράνκ, τα δύο αδέλφια που έχουν χάσει τα ίχνη ο ένας του άλλου.

  Με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, όταν ανατρέπεται πλήρως το παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό, βρίσκουμε τον Φράνκ ως έναν ιδιαίτερα αγαπητό μοναχό στην ενδοχώρα της Ρωσίας. Το αποκορύφωμα έρχεται όταν τα αδέλφια συναντώνται, μαζί τους και η κόρη του Φρανκ και της Σεσίλ, την ύπαρξη της οποίας αγνοούσε έως τότε.

  Και τα δύο μυθιστορήματα διαβάζονται ευχάριστα, κράτησαν το ενδιαφέρον μου αμείωτο σε κάθε στιγμή του, απόλαυσα μια ιστορία με πολλές διαφορετικές παραμέτρους και τελικά με δικαίωσαν,  που τα επέλεξα. Τα πλεονεκτήματά τους είναι ότι κατόρθωσαν να με συμπαρασύρουν σε ένα νοερό ταξίδι στον χρόνο και την εποχή όπου διαδραματίστηκαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα στην ήπειρο μας, να με τοποθετήσουν ανάμεσα στους πρωταγωνιστές τους, να με κάνουν συμμέτοχο των αγωνιών και των προσδοκιών τους. Ο Γάλλος συγγραφέας  Jean Michel Guenassia, απέδειξε  πόσο μεγάλος συγγραφέας είναι, φτιάχνοντας δύο πολυσέλιδα μυθιστορήματα, τα οποία όχι μόνο δεν σε κουράζουν αλλά τελειώνοντάς τα, αισθάνεσαι εκείνη την ιδιαίτερη ικανοποίηση που αφήνει η ανάγνωση ενός βιβλίου, που σε κάνει σοφότερο άνθρωπο. 

 

Τρία «σύγχρονα» παραδοσιακά τραγούδια μας...

  Όταν το 2012 ο εθνομουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας, παρουσίασε για πρώτη φορά την εκπομπή του, το Αλάτι της Γης, στην ΕΡΤ, είχα γράψει εδώ στο ιστολόγιο μου: 

  "Το προτέρημα της είναι, ότι δεν αναστυλώνει την παράδοση από το παρελθόν για να μας την προσφέρει ως σωστή πρόταση, αλλά δέχεται ότι η παράδοση είναι ζωντανή, βίωμα αληθινό, ... Μία παράδοση η οποία συνεχίζεται, αφαιρεί τμήματα της, εμπλουτίζεται με νέα, ακολουθεί τον αργό δρόμο της εξέλιξης όπως κάθε ζωντανός οργανισμός. 

Η παράδοση των Ελλήνων δεν είναι μουσειακό είδος αλλά κατάσταση δρώσα, ζωντανή, καθημερινή!"   δες εδώ

    Τα τελευταία χρόνια πολλοί καλλιτέχνες μας, κυρίως νέοι, όχι μόνο ανακαλύπτουν την παραδοσιακή μας μουσική, αλλά βρίσκουν το θάρρος, να επέμβουν σε αυτήν, με επιτυχία ομολογώ, προσπαθώντας να την φέρουν πιο κοντά στο σήμερα. 

  Κι όσοι γνωρίζουν τα σχετικά με το θέμα, το εγχείρημά τους δεν είναι εύκολο, μιας και ακόμη είναι ισχυρή η άποψη εκείνων που υποστηρίζουν, ότι δεν πρέπει, δεν δικαιούμαστε, να επεμβαίνουμε σε όσα μας παρέδωσαν οι πρόγονοι μας αλλά οφείλουμε να τα διατηρήσουμε και να τα παραδώσουμε, όπως τα παραλάβαμε στους επόμενους από εμάς. 

  Αυτός βέβαια είναι ένας μύθος, διότι όπως είναι γνωστό, ότι δεν εξελίσσεται, μένει στάσιμο και στο τέλος πεθαίνει. Άντε το πολύ πολύ να διατηρηθεί σαν μουσειακό είδος. Και η παραδοσιακή μας μουσική εξελίσσεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η κρητική μουσική, όπου πριν κάμποσες δεκαετίες βασικό όργανο ήταν το βιολί και το μαντολίνο, ενώ σήμερα κυριαρχεί η λύρα και το λαούτο.

 Σήμερα θα σας παρουσιάσω τρία παραδείγματα παραδοσιακών τραγουδιών, επιτυχημένων κατά την άποψη μου, για τα οποία μπορώ να έχω λόγο, μιας και γνωρίζω τους τόπους "καταγωγής" των τραγουδιών. Τρία διασκευασμένα παραδοσιακά τραγούδια της πατρίδας μας, με στίχο που ακόμα μπορεί να συνομιλεί με το σήμερα. 

  Πρώτο είναι, η Μηλιά, παραδοσιακό τραγούδι της Καρπάθου σε διασκευή και εκτέλεση Μάρθας Φριτζήλα. Ένα τραγούδι που φτάνει πίσω στον χρόνο, ως το Ύστερο Βυζάντιο. Παρουσιάζει την αντίθεση ενός νέου που νυχτοπερπατά πιθανόν για κάποια ερωτοδουλειά από την μια μεριά και από την άλλη, ενός άλλου νέου, αρχοντόπουλου και του Ρήγα* εγγόνι, το οποίο βρίσκεται θαμμένο, στον δρόμο του. Ζωή και θάνατος, το αιώνιο φιλοσοφικό ερώτημα, μας βασανίζει στο τραγούδι αυτό:

*Βασιλιά

  Δεύτερο στη σειρά η Καρότσα, παραδοσιακό της Αλιστράτης Σερρών σε διασκευή και εκτέλεση του Δραμινού συγκροτήματος Pagan. Ένα τραγούδι που μας πάει πίσω, σε σκοτεινές εποχές, τότε που απήγαγαν από τα σπίτια τους τις νέες κοπέλες, για να τις πουλήσουν στα σκλαβοπάζαρα. Ένα τραγούδι που με τραγικό τρόπο είναι επίκαιρο ακόμη και σήμερα όπου το εμπόριο της γυναικείας σάρκας ανθεί.

  Και τρίτο στη σειρά ο Αφούσης, παραδοσιακό της Κάσου, σε διασκευή και εκτέλεση του συγκροτήματος Γκιντίκι. Ο Αφούσης πρέπει να ήταν υπαρκτό πρόσωπο, που έζησε στα μέσα του 19ου αιώνα. Σαλεμένος από κάποιο τραγικό γεγονός στην οικογένεια αλλά πληγωμένος κι από έναν ανεκπλήρωτο έρωτα, ζούσε στο νησί χωρίς να πειράζει κανέναν. Ίσα ίσα που ήταν πολύ αγαπητός σε όλον τον κόσμο και στα γλέντια πάντα κάτεχε μια καλή θέση, διότι έλεγε ιστορίες ή μύθους και έφτιαχνε στίχους οι οποίοι προκαλούσαν την ευθυμία σε όλη την παρέα.

Στείλε μήνυμα...

   Η ιστορία μου αυτή εντάσσεται στα πλαίσια του συγγραφικού δρώμενου, που διοργανώνει η  marypertax, μέσα από το ιστολόγιο της ΓΗΙΝΗ ΜΑΤΙΑ.

    «Τα βιβλία διεγείρουν τη σκέψη και ευχαριστούν την ψυχή.»

   Έτσι κατέληξε ο δάσκαλος στη σύντομη εισήγησή του, με την ευκαιρία του ανοίγματος της μικρής βιβλιοθήκης ενός ορεινού χωριού, σε κάποια περιοχή της Μακεδονίας. Δεν έχει σημασία ποιο ήταν αυτό το χωριό, ούτε ποια ήταν αυτή η περιοχή. Τα παρακάτω θα μπορούσαν να είχαν ταράξει τον καθένα, που αγαπάει το βιβλίο. Στην προκειμένη περίπτωση όμως ήταν ο Λευτέρης, ο οποίος από την στιγμή που ο δάσκαλος του ενεχείρισε το πρώτο βιβλίο για να το διαβάσει στις διακοπές των Χριστουγέννων, άλλαξε η ζωή του. Ακόμα το θυμάται, ήταν ένας τόμος από μια επιστημονική εγκυκλοπαίδεια και μάλιστα με έγχρωμες φωτογραφίες. Μπορεί να μην καταλάβαινε πολλά από αυτά που διάβαζε ή έβλεπε, αντιλήφθηκε όμως ότι έξω από τα στενά σύνορα του τόπου του, υπήρχε ένας κόσμος άγνωστος σε αυτόν, με τεχνολογικά και επιστημονικά θαύματα τα οποία λαχταρούσε πλέον μια μέρα να γευτεί από κοντά. Κοντά σε εκείνο το βιβλίο, ήρθαν και άλλα, λογοτεχνικά, με σπουδαίες ιστορίες, που είχαν την ικανότητα να τον διακτινίσουν  σε άλλους τόπους, σε ιστορικούς χρόνους και διαφορετικές κοινωνίες. Ένας μαγικός κόσμος είχε ανοιχτεί για τα καλά μπροστά του.

  Στο σχολείο προόδευε και οι γονείς του τον καμάρωναν. Αν και ήξεραν ότι οι διαφαινόμενες σπουδές του θα τους ζόριζαν οικονομικά, ήταν διατεθειμένοι να κάνουν τα πάντα για να πραγματοποιήσει το όνειρό του. Ήθελε να σπουδάσει ψυχίατρος, ήθελε να ασχοληθεί με την έρευνα και ονειρευόταν να βρει τον τρόπο όπου θα γιατρευόταν κάθε εσωτερικός πόνος του ανθρώπινου σώματος. Η επιθυμία του αυτή  γεννήθηκε, όταν διάβασε την Φόνισσα του Παπαδιαμάντη και κεραυνοβολήθηκε από την αποτρόπαια πράξη της Φραγκογιαννούς, όπου ο δικός της πόνος για τη σκληρή ζωή που πέρασε, την οδήγησε σε μια σειρά δολοφονιών μικρών κοριτσιών.

   Τελείωσε τις σπουδές του στην Ιατρική της Θεσσαλονίκης κι όπως έκαναν πολλοί, έφυγε για έξω για να συνεχίσει τις σπουδές του. Έκανε το Μεταπτυχιακό και στη συνέχεια Διδακτορικό στο Μόναχο, ασπάστηκε τον νέο τρόπο ζωής στα ξένα και αποφάσισε να μείνει εκεί πλέον για πάντα. Πάντα πορευόταν με το βιβλίο δίπλα του, είτε ήταν τα πανεπιστημιακά εγχειρίδια είτε κάποιο μυθιστόρημα. Έφτιαξε και τη δική του οικογένεια, στην Γερμανία, εκεί ζούσε πια, με την Ούλμα, γιατρός κι αυτή. Μεταξύ των άλλων μοιράζονταν το κοινό τους πάθος για το βιβλίο. Δυο παιδάκια έκαναν, ένα αγοράκι και ένα κοριτσάκι τα οποία τα καμάρωναν όσο μεγάλωναν, χαίρονταν που τα έβλεπαν να αγαπούν κι αυτά το βιβλίο, ενώ φρόντιζαν τακτικά να επισκέπτονται την Ελλάδα, το χωριό του αλλά και τις υπέροχες παραλίες της. Το αγόρι από μικρό εκδήλωσε την επιθυμία του να ακολουθήσει την καριέρα των γονιών του, παρόμοια σκεφτόταν και η κόρη τους χωρίς να έχει αποφασίσει όμως τι ακριβώς ήθελε να σπουδάσει. Μέχρι την εφηβεία της.

  Ξαφνικά η όλη καλή συμπεριφορά της άλλαξε, έγινε επιθετική, αρνήθηκε να τους ακολουθήσει στην Ελλάδα, αρνήθηκε ακόμα και να μιλά στον πατέρα της ελληνικά, όπως το συνήθιζαν μέχρι τότε. Η μητέρα της ένα πρωί που έλειπε στο σχολείο, έψαξε τα πράγματα της, το μυαλό της πήγαινε στα χειρότερα κι αυτά δεν άργησαν να αποκαλυφθούν μπροστά της. Φυλλάδια τα οποία προπαγάνδιζαν μια Νέα Γερμανία, ξενοφοβική, όπου  ονόμαζαν εχθρό κάθε κοινωνική ή φυλετική μειονότητα, όπου υπενθύμιζαν την ξεχασμένη ανωτερότητα του Γερμανικού Έθνους  κι ένα πλήθος βιβλίων, που εκθείαζαν το Ναζιστικό παρελθόν της χώρας. Η κόρη τους είχε ενταχθεί σε μια από τις πολλές ακροδεξιές ομάδες, που τα τελευταία χρόνια, ειδικά μετά την επανένωση της Γερμανίας, είχαν αναπτυχθεί σε όλη την χώρα. 

  Στην αρχή οι γονείς της, προσπάθησαν να της θυμίσουν, όλα όσα της είχαν μάθει, για την αξία της Δημοκρατίας, για τις ελευθερίες που μπορούσαν να απολαμβάνουν, για την ειρηνική συνύπαρξη των Λαών, για τις ωμότητες που διέπραξε το Ράιχ κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όχι μόνο κατά των ξένων αλλά και ενάντια στον ίδιο τον Λαό του. Όχι μόνο παρέμεινε αμετάπειστη αλλά σε κάθε δικό τους επιχείρημα είχε να αντιτάξει και κάποιο τρελό τσιτάτο - το  οποίο πίστευε - από τα νέα της αναγνώσματα, τα οποία τα είχε αποστηθίσει όπως ο φανατικός θρησκευόμενος τα ιερά του βιβλία.

  Αυτό που τους ήταν αδύνατον να χωνέψουν, ήταν ότι μέσα τους, μεταξύ των άλλων, γκρεμίστηκε η πίστη τους για την αξία του βιβλίου. Ο Λευτέρης θυμόταν πάντα τα λόγια του δασκάλου του: Τα βιβλία διεγείρουν τη σκέψη και ευχαριστούν την ψυχή και πράγματι εκείνον τον είχαν κάνει καλύτερο άνθρωπο. Το ίδιο και η Ούλμα, μέσα από τα αναγνώσματά της, από μικρή είχε μάθει να αγαπάει τον συνάνθρωπο της, να πιστεύει στην συμφιλίωση και την ανεκτικότητα μεταξύ των Λαών, στην ειρηνική συμβίωση όλων των ανθρώπων. Και τώρα τα βιβλία, αυτές οι πηγές γνώσης  που όλοι εκθειάζουν, είχαν κάνει την κόρη τους ένα πλάσμα τελείως ξένο γι'  αυτούς, έναν άνθρωπο που μισούσε ότι δεν έμοιαζε με τον ιδεατό άνθρωπο που αντικατόπτριζε την άποψη της για την ανωτερότητα των Γερμανών. 

  Έφταιγε όμως το βιβλίο; 

  Μήπως κι αυτό δεν είναι ένα εργαλείο, που εξαρτάται από την χρήση του αν θα ωφελήσει ή όχι τον άνθρωπο; 

  Μήπως η σκέψη αυτή τελικά είναι πολύ απλοϊκή; 

  Τι περιέχουν τα βιβλία; 

  Την ομορφιά του κόσμου, την ανώτερη διανοητική δημιουργία του ανθρώπου, την ελπίδα, την επανάσταση,  τα όμορφα συναισθήματα.

  Μόνο; 

  Αλλά και την σκληρή πραγματικότητα του κόσμου, την αντίθεση σε όσα θεωρούμε ως δεδομένα, τον διχασμό, αλλά και το μίσος, τον φόβο για καθετί το ξένο. 

  Δεν μας κάνουν λοιπόν μόνο τα βιβλία σωστούς, χρειάζεται να μεγαλώνεις σε στιβαρές ηθικές βάσεις, χρειάζεται ένα αξιακό σύστημα ιδεών, που να τοποθετεί στη κορυφή όλων τον άνθρωπο.

  Αν τα έχεις αυτά, τότε ναι, και το βιβλίο σε βοηθάει να γίνεις καλύτερος, αν όχι, έστω κι αν είσαι φανατικός αναγνώστης, το βιβλίο θα σε οδηγήσει προς την αντίθετη πλευρά, αυτήν που όπως φαίνεται, διάλεξε και η κόρη του Λευτέρη και της Ούλμα.